Zainteresowanie opinii publicznej terroryzmem islamskim wywołane zostało przez zamachy terrorystyczne z dnia 11 września 2001 roku. Po blisko 10 latach nieustającej wojny z terroryzmem, zagrożenie nie zostało zneutralizowane. Zachód nie był w stanie wyeliminować organizacji terrorystycznych, śmierć Osamy bin Ladena może zostać uznana za symbol, lecz nie za kres batalii.

Kluczowym aspektem wojny, jest zrozumienie swojego przeciwnika. Jego celów, motywów, które nim kierują. Tylko likwidując przyczynę zjawiska, możemy całkowicie zapobiec kolejnym ludzkim tragedią. Jakie czynnik społeczne sprzyjają występowaniu zjawiska terroryzmu? Kto zostaje terrorystą? Czy istnieje jeden czynnik? Czy kombinacja przyczyn? Dlaczego występowania sprzyjającej sytuacji społecznej nie zawsze doprowadza do przemocy politycznej?

Wybrane definicje terroryzmu

Terroryzm jest terminem wywodzącym się od pojęcia terror. Wyrażenie terror (łac. Groza, strach) praz pierwszy zostało użyte wobec działalności Jakobinów podczas trwania Wielkiej Rewolucji Francuskiej. Istnieje wiele definicji terroryzmu (autorzy podają od 100 do 200), kilkadziesiąt z pośród nich powstało w ramach prac Organizacji Narodów Zjednoczonych. Sekretarz generalny ONZ w latach 1997-2006 Kofi Annan definiuje terroryzm jako „każde działanie zmierzające do spowodowania śmierci lub poważnej szkody cielesnej u osób cywilnych lub niebiorących udziału w walce zbrojnej, którego celem jest zastraszenie ludności albo zmuszenie rządu lub międzynarodowej organizacji do wykonania lub odstąpienia od wykonywania określonych czynności”.
Głównym aktorem konfrontacji z terroryzmem islamskim są Stany Zjednoczone.
Na potrzeby agencji, podmiotów odpowiedzialnych za zwalczanie terroryzmu powstało wiele definicji określających skalę i wymiar zjawiska. Według Federalnego Biura Śledczego terroryzm jest to „bezprawne użycie przemocy wobec osób, lub mienia, aby zastraszyć lub wywrzeć przymus na rząd, ludność cywilną lub części wyżej wymienionych, co zmierza do promocji celów politycznych lub społecznych”. Powyższa definicja została przyjęta przez m. in. Amerykańskie Centrum Badań nad Terroryzmem. Siły Zbrojne USA posługują się definicją powstałą w wyniku prac departamentu Obrony USA: „skalkulowane użycie przemocy lub groźba użycia przemocy; czego celem jest wymuszenie lub zastraszenie rządów lub społeczeństw dla osiągnięcia celów politycznych, religijnych, lub ideologicznych”. Według Departament Stanu USA terroryzm to „… zaplanowana, umotywowana przemoc polityczna wobec celów nie uczestniczących w walce, stosowana przez subnarodowe grupy czy tajnych agentów, zwykle mające na celu oddziaływanie na audytorium”. Natomiast Siły Uderzeniowe Wiceprezydenta USA uznają, iż „terroryzm to bezprawne użycie siły, lub groźba przemocy przeciwko osobom ich mieniu w celu osiągnięcia politycznych lub socjalnych celów. Najczęściej celem jest wymuszenie lub zastraszenie rządu, jednostek, albo ich grup, lub zmiana zachowania lub polityki”
Również polska literatura przedmiotu zawiera definicje danego zjawiska. Według Albert Pawłowskiego terroryzm jest stosowaniem „gwałtu przez jednostki lub grupy osób w celu wywarci wpływu zarówno na rząd i opinię publiczną, jak i na grupy osób i poszczególne osoby”. Natomiast Piotr Piątkowski uważa iż „terroryzm jest zaplanowaną formą użycia przemocy lub groźbą użyciu przemocy wywołującą strach wśród ludności cywilnej, która ma na celu wymuszenie lub zastraszenie lub zastraszenie rządów społeczeństwa lub jednostek dla osiągnięcia określonych celów”. Syntetyczna definicja według Krzysztofa Karolczaka „metoda walki politycznej zmierzająca poprzez zastraszenie do osiągnięcia pożądającego przez stosującego celu”.

Islam: podstawowe informacje

Islam opiera się na pięciu filarach, będących podstawą wiary i obowiązkami każdego muzułmanina. Wyznanie wiary (s[z]ahada) jest oświadczeniem, iż nie ma innego boga poza Allachem, natomiast Mohamed jest jego prorokiem. Wyznanie jest aktem wstąpienia do wspólnoty muzułmańskiej, w przypadku przyjęcia religii na łożu śmierci, wyznanie wiary jest warunkiem wystarczającym do uznania osoby za pełnoprawnego muzułmanina. Szachada widnieje również na flagach np. Arabii Saudyjskiej, Talibów i Unii Trybunałów Islamskich. Kolejnym filarem islamu jest modlitwa (salat). Odmawiana pięciokrotnie w ciągu dnia, w przypadku dzieci i osób chorych trzykrotnie, w kierunku Jerozolimy (do roku 627 w kierunku Mekki) jest recytacją wersów koranu. Jałmużna (zakat), wraz ze skomplikowaną procedurą podziału spadków, znacząco przyczyniła się do powstania algebry. Każdy muzułmanin musi oddać część majątku na rzecz potrzebujących. Post (saum) obowiązuje podczas trwania dziewiątego miesiąca w roku, ramadanu. Od świtu do zmierzchu, muzułmanie nie mogą spożywać pokarmów, przyjmować płynów. Wyjątek uczyniono dla dzieci, ciężarnych kobiet, ciężko chorych, osób podróżujących. Ponadto muzułmanie powinni powstrzymać się od palenia tytoniu i uprawiania seksu, natomiast Wahabici unikają nawet przełykania śliny. Ostatni filar, pielgrzymka do Mekki (hadżdż), zobowiązuje muzułmanów do odbycia podróży do serca religii, miejsca objawienia sur. Jeżeli osoba nie posiada wystarczających zasobów finansowych, może odbyć pielgrzymkę do innych jednego z pozostałych świętych miejsc. Jednakże pielgrzymka do Mekki jest nie tylko obowiązkiem, lecz równie zaszczytem.

Dżihad

Dżihad, święta wojna, żadne z pojęć związanych z islamem nie wywołuje tak skrajnych emocji. Dla części świata muzułmańskiego jest sensem, drogą życia. Dla zachodu, przypomnieniem zamachów na World Trade Center i madrycką kolej podmiejską. Wyrażenie jest stosowane niezwykle często, zarówno przez przeciwników, jak i zwolenników islamskich terrorystów.
Jednakże, popularna, medialna interpretacja pojęcia jest niepoprawna. W językach europejskich, dżihad został przetłumaczony jako święta wojna. Natomiast, na stronicach koranu Dżihad pojawia się jako „wysiłek, tworzenie prawa”. Według Gellesa Kapela, wybitnego francuskiego arabisty, dżihad „w tradycyjnej kulturze muzułmańskiej ma konotacje pozytywne. Oznacza wysiłek włożony przez każdego wierzącego w poszerzenie domeny islamu i zdobycie głębszej znajomości normy religijnej, by na tej drodze regulować porywy indywidualne i organizację społeczną, a wręcz porządek świata- w ten sposób oporna ludzkość zostanie podporządkowana nienaruszalnym prawom Koranu. Apogeum wysiłku stanowi święta wojna, zdobywcza bądź obronna. W mniej ostentacyjny sposób dżihad inspiruje także codzienny prozelityzm, który pragnie uczynić z muzułmanów lepiej wierzących, a wobec innych ludzi stosuję intensywną akcję nawracania. Jest motorem propagowania wiary, którego zgodnie z uświęconym wyrażeniem, dokonuje się mieczem i świętą Księgą”.

„Zwalczajcie na drodze Boga
tych, którzy was zwalczają,
lecz nie bądźcie najeźdźcami.
Zaprawdę, Bóg nie miłuje najeźdźców!
I zabijajcie ich, gdziekolwiek ich spotkacie,
i wypędzajcie ich
skąd oni was wypędzili!
-Prześladowanie jest gorsze niż zabicie-
I nie zwalczajcie ich przy świętym Meczecie,
dopóki oni nie będą was tam zwalczać.
Gdziekolwiek oni będą walczyć przeciw wam, zabijcie ich!
-Taka jest odpłata niewiernym!”

Wyróżniamy dwa rodzaje dżihadu. Dżihad większy jest ważniejszy, odbywa się w sercach i umysłach muzułmanów. Tworzy go nieustający wysiłek walki z grzechami, złem, wszystkim co oddala człowieka od życia, jakiego Allach chce dla ludzi. Natomiast kital, dżihad mniejszy, jest zbrojną walką za islam. Według doktryny koranicznej muzułmanie tworzą wspólnotę, zwaną umma. Umma składa się ze wszystkich wyznawców Allacha, niezależnie od miejsca zamieszkania, obywatelstwa. Wspólnota została zagrożona, upadek Imperium Otomańskiego oraz rozpad kolonialnych imperiów Wielkiej Brytanii, a także Francji, doprowadził do podziału ummy na państwa, będące próbą odtworzenia wzorca europejskiego. Podział świata, wywodzący się z tradycyjnego islamskiego prawodawstwa, jest dychotomiczny, składa się z terytorium islamu (dar al-islam) i terytorium wojny (dar al-harb). Obowiązkiem każdego członka ummy jest udział w dżihadzie, aby sprawiedliwy porządek społeczno-polityczny mógł cały świat, lub ziemie należące w przeszłości do muzułmanów. Szejk Abdallah Azzam, jeden z pierwszych Arabów, biorących udział w dżihadzie skierowanym przeciw wojskom radzieckim w Afganistanie, głosił początek globalnego, ogólnoświatowego dżihadu „Ten obowiązek nie wygaśnie wraz ze zwycięstwem w Afganistanie i dżihad pozostanie indywidualnym obowiązkiem obowiązkiem do czasu, gdy wszystkie inne ziemie, które w przeszłości należały do islamu, powrócą do nas i islam ponownie w nich zapanuje. Przed nami Palestyna, Buchara, Liban, Czad, Erytrea, Somalia, Filipiny, Birma, Południowy Jemen, Taszkient, Andaluzja.”
Kolejną fundamentalną kwestią jest natura walki, różnice pomiędzy dżihadem obronnym a ofensywnym. Opinia prawna, fatwa, może zatwierdzić dżihad obronny gdy al-islam zostanie najechane przez niewiernych, a praktykowanie islamu może zostać zagrożone. Implikacją wydania. fatwy jest ustanowienie indywidualnego obowiązku (fard-ain) obrony islamu, uczestnictwa w obronnym dżihadzie, poprzez walkę zbrojną, przekazywanie datków, lub modlitwę. Natomiast dżihad ofensywny (dar al-kufr) jest, realizowanym przez rządy muzułmańskie bez zaangażowania poszczególnych muzułmanów, atakiem na terytorium należące do niewiernych. Celem dar al-kufr jest narzucenie szariatu.

Struktura społeczności islamskiej

Świat islamu nie jest jednolity. Podział zaproponowany przez Williama McCants’a, analityka Combating Terror Center w Nowym Jorku, wyróżnia istnienie czterech grup społecznych tworzących społeczność muzułmańską. Muzułmanie są największą ze wskazanych grup. W jej skład wchodzą zarówno sunnici jak i szyici, reprezentujący świeckie lub fundamentalistyczne postawy. Są to wszyscy wyznawcy Allaha. Islamiści są mniejszą grupą, jej członkowie uznają wyższość, prymat prawa islamskiego nad świeckim. Szariat jest dla nich wyznacznikiem norm społecznych i źródłem tożsamości kulturowej. Stanowiący trzecią grupę salafici powołują się na przykład dany społeczeństwu przez Proroka i pierwszą generacje jego potomków. Pragną utworzenia państwa opartego na prawie koranicznym, odrzucają świeckie władze. Społeczność salafitów nie jest homogeniczna, w jej skład wchodzi wiele grup różniących się wizją drogi prowadzącej do powstania państwa bazującego na szariacie i szczegółów interpretacji prawa koranicznego. W latach dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku, rozpowszechniony został, powstały ze skrajnie konserwatywnej, wahhabickiej koncepcji islamu i bardziej postępowej reprezentowanej przez Stowarzyszenie Braci Muzułmanów, ruch tzw. Salafickiego przebudzenia. Dżichadyści, ostatnia wyszczególniona grupa, są zwolennikami świętej wojny, dążą do urzeczywistnienia salafickiej wizji poprzez użycie siły.
Natomiast Andreas Ambros wskazuje na istnienie przynajmniej trzech kierunków, islamizmu sensu largo, islamskiego nacjonalizmu oraz fundamentalizmu reprezentującego nurt salaficki Ponadto Ambros podzielił fundamentalistów salafickich na trzy podgrupy. Forma apolityczna odrzuca państwo narodowe, kładzie nacisk na wewnętrzną przemianę społeczeństwa i poszczególnych wyznawców Allaha. Przykładem organizacji fundamentalistów apolitycznych są al-Dżamaa, al-Salafijija, al-Muchtasiba. Dysydenci, w skład których wchodzi m.in. Al-Sahwa al-Islamijja, posiadają określone sympatie polityczne. Dążą do reform zarówno przywództwa religijnego, jak i państwa.
Dżihadyzm jest ostatnim z wymienionych nurtów. Celem przedstawicieli
Dżihadyzmu jest zniszczenie świeckich państw, walka z zachodnią cywilizacją. Przykładem
organizacji wchodzących w skład nurtu jest al-Kaida. Religijna proweniencja salafickiej koncepcji dżihadu jest reakcją świata muzułmańskiego na efekty globalizacji, modernizacji i industrializacji. Głównym celem ataków są Stany Zjednoczone oraz Izrael. „Istnienie Izraela stanowi obrazę dla muzułmanów”, polityka prowadzona przez władze Izraela jest kontrowersyjna, niejednokrotnie oskarżana o nadużycia i łamanie praw człowieka. Izrael wielokrotnie pokonał swoich arabskich sąsiadów, muzułmanie czerpią swą tożsamość z historii, miejsc ważnych również dla żydów. Natomiast Stany Zjednoczone, poza swym poparciem dla Izraela i wieloma ingerencjami w scenę polityczną bliskiego wschodu, utożsamiane są z nowoczesnością. Fundamentaliści twierdzą, iż nowoczesność, modernizacja stanowią zagrożenie dla kulturowej tożsamości muzułmanów.