Prężnie rozwijające się w przeszłości przestrzenie dziś poprzez zniszczoną zabudowę i utratę funkcji przemysłowych spowodowaną przemianami ustrojowymi mogą być obszarami generującymi problemy, zarówno dla mieszkańców, jak również inwestorów. W tym kontekście niebagatelną rolę odgrywa rewitalizacja przestrzeni zdegradowanych, której celem jest przywrócenie atrakcyjności danego obszaru poprzez funkcjonalne, społeczne i estetyczne działania, które na nowo przywrócą wartość przestrzeni.
Regeneracja przestrzeni publicznych jest jednym z narzędzi dających nadzieję ożywienia obszaru. Podczas rewitalizacji powinno być uwzględnione znacznie społeczno-kulturowych aspektów przestrzeni, o czym mowa będzie w tekście.
Przestrzeń jako cel rewitalizacji
Antropopresja zmusza do podejmowania działań zmierzających do zachowania ładu przestrzennego. Działania rewitalizacyjne umożliwiają powiększanie obszarów zurbanizowanych przy jednoczesnym zapewnieniu równowagi środowiska przestrzennego.
Złożoność elementów tworzących przestrzeń stwarza trudności metodologiczne przy formułowaniu dyrektyw przekształceń terenów. Poprzez rewitalizację przestrzeni należy rozumieć „(…) proces przemian przestrzennych, społecznych i ekonomicznych w zdegradowanych obszarach miast, mający na celu wyprowadzenie terenu ze stanu kryzysowego, w tym rewaloryzację stanu środowiska i przywrócenie ładu przestrzennego, prowadzący do ożywienia gospodarczego, odbudowy więzi społecznych oraz rozwoju i poprawy jakości życia lokalnej wspólnoty”(Podręcznik rewitalizacji, 2003, s. 37).
Rewitalizacja jest formą kompleksowego zagospodarowania określonej przestrzeni, polegającą na połączeniu zarówno działań technicznych – modernizacji, restauracji, restrukturyzacji, odbudowy – jak również działań społecznych, takich jak z programy na rzecz rozwiązania problemów społecznych występujących na tych obszarach, promocji dziedzictwa kulturowego obszaru rewitalizowanego.
Jak widać, sama kwestia definicji rewitalizacji ukazuje wielowymiarowość zagadnienia. Co więcej, przestrzeń nie jest zbiorem elementów czysto technicznym, pozbawionym społecznego znaczenia (Burdzik, 2012; Cheshmehzangi & Heat, 2012; Dowling, 2009; Oktay, 2002, 2002; Paasi, 2003; Rayner, 2011).
Tożsamość jest kształtowana przez przestrzeń, na którą składają się miejsca istotne zarówno z perspektywy jednostki, jak również miejsc istotnych w aspekcie zbiorowym (Burdzik, 2014; Foxall, 2013).
Przestrzeń ma znaczenie – scena z filmu „Między słowami” (2003, reż. Sofia Coppola)
Cele ekologiczne a rewitalizacja przestrzeni
Rewitalizacja musi uwzględniać ochronę środowiska objętego przekształceniami, dążąc do zminimalizowania negatywnego oddziaływania człowieka wymuszonego prowadzonymi pracami, bowiem „(…) środowisko przyrodnicze ma charakter nie tylko endogeniczny w stosunku do procesów gospodarczych (jako zespół dóbr ekonomicznych), lecz także egzogeniczny wobec tych procesów jako czynnik tworzący infrastrukturę biologiczną człowieka oraz spełniający funkcję kulturotwórczą i cywilizacyjną w pozaprodukcyjnej działalności ludzi”(Jagas i Jończy, 2000, s. 49).
Cele ekologiczne są skorelowane z celami społeczno-gospodarczymi, bowiem ochrona istniejących zasobów oraz ich racjonalne wykorzystanie umożliwia zaspokajanie zwiększających się potrzeb konsumpcyjnych społeczeństwa, spowodowanych nie tylko nabywaniem nowych dóbr, ale oczekiwaniem lepszej jakości otoczenia w obrębie którego funkcjonuje społeczeństwo.
Właściwe prowadzona rewitalizacja wymaga znalezienia równowagi między bieżącymi możliwościami ekonomicznymi a kosztami spowodowanymi zmianami krajobrazu. Stworzenie właściwego planu bilansującego potrzeby oraz uwzględniającego przyszłe zmiany pozwoli wypracować strategię pozwalającą na konkretyzację postawionych celów przy priorytetowym założeniu interesu społeczności zamieszkującej rewitalizowany obszar. Nie sposób pominąć roli środowiska przyrodniczego: ”Właściwie zlokalizowane i ukształtowane tereny zieleni miejskiej przyczyniają się do złagodzenia powstałych, jako skutek przekształceń antropogenicznych , konfliktów przestrzennych i są czynnikiem naprawczym – kojąc skutki antropopresji poprawiają jakość życia mieszkańców miast i zapewniają efektywniejsze gospodarowanie przestrzenią miejską” (Adamczyk, 2004, s. 184).
Najczęściej rewitalizacja ma charakter partykularny, określany mianem „rewitalizacji implantacyjnej”, tj. ograniczający się do nadania nowych funkcji poszczególnym obiektom (np. modernizacja zabudowy) w danych dzielnicach, rzadziej obejmuje swym zasięgiem ich całe obszary. Rozmiar wymaganych działań rewitalizacyjnych jest różny, w zależności od stanu zastanego na danym obszarze. Jak już wspomniano, może dotyczyć pojedynczych obiektów jak i większych przestrzeni.
Przebudowany dworzec PKP w Katowicach (autor: Tomasz Burdzik)
Konieczność dialogu społecznego
Każdorazowo planując przekształcenie danego obszaru należy wytyczyć unikalny plan uwzględniający determinanty przestrzenne, funkcjonalne oraz społeczne odnoszące się nie tylko do stanu zastanego danej przestrzeni, ale również jej historii. Jednym z ważniejszych problemów rewitalizacyjnych jest usytuowanie przestrzeni rewitalizowanych, które zwykle znajdują się w centrach miast, nierzadko zajmując potencjalne przestrzenie reprezentacyjne.
Działania podejmowane w celu przemiany powinny mieć charakter etapowy, uwzględniające dynamikę przestrzeni otaczającej obszar transformacji, która jest nieustannie waloryzowana. Podejmowane środki przeznaczone na realizację działań rewitalizacyjnych nie mogą być odseparowane od użytkowników przekształcanego terenu, którzy świadomi zmian zachodzących w ich otoczeniu muszą być włączani w ciąg przemian, których celem jest nie tylko zagospodarowanie obszaru będącego polem działań, ale jak już wspomniano, aktywizacja społeczności lokalnych, dzięki której poprzez kontakt z nimi następuje poprawa jakości korzystania z przestrzeni.
Zmiany muszą być dopasowane do kultury społeczności, której przestrzeń jest poddawana przemianom, gdyż zachowanie tożsamości korzystnie wpływa na funkcjonowanie otoczenia świadomego swego obszaru. Na wzrost poziomu gospodarczego prócz istniejącej infrastruktury składają się ludzie będący bezpośrednimi wykonawcami pracy, których kondycja (będąca wynikiem wielu czynników, m.in. zintegrowania członków społeczności z użytkowaną przestrzenią, odpowiednich warunków socjalnych) wpływa na wydajność pracy.
Zastany kapitał ludzki określa dane miejsce, nadaje mu tożsamość poprzez ciągłość życia na danym obszarze. Wszelkie próby zmiany dotychczasowego wizerunku danej przestrzeni przy jednoczesnym deprecjonowaniu społeczności lokalnej są niedopuszczalne. To ludzie są adresatami przemian rewitalizacyjnych i to oni byli, są i będą tworzyć obszar poddawany przemianom.
Rewitalizacja jest działaniem, w którą zaangażowane są wszystkie jednostki egzystujące na danym obszarze:
– decydenci – poprzez analizę istniejącego stanu wytyczają dalsze kierunki rozwoju poprzez plany zagospodarowania przestrzennego;
– wykonawcy – dzięki specjalistycznej wiedzy oraz środkom bezpośrednio dokonują przekształcenia obszaru poprzemysłowego;
– użytkownicy – funkcjonują w obrębie danej przestrzeni
Udział wszystkich podmiotów w podejmowanych decyzjach odżegnuje możliwe zagrożenia. Stały kontakt oraz swobodny przepływ informacji, uczestnictwo społeczności lokalnej w przemianach korzystnie wpływa na realizację postulatów zmierzających do transformacji obszaru przemian.
Mówiąc o problemach dt. rewitalizacji oraz jej kontekstu społecznego należy zwrócić uwagę na fakt, iż rewitalizacja często staje się działaniem mającym charakter partykularny, nie zaś pełnej transformacji przestrzeni uwzględniającej nie tylko zmiany w obrębie materialnych form przestrzeni, ale również kontekstów społecznych. Nierzadko rewitalizacja jest definiowana wyłącznie w kategoriach infrastruktury technicznej, a mniej – o ile w ogóle – w kategoriach społeczno-kulturowych. Innym wymownym przykładem jest stan starych obiektów, nierzadko tragiczny z racji biurokratycznego styl zarządzania.
Przebudowany dworzec PKP w Katowicach (autor: Tomasz Burdzik)
Wnioski
Rewitalizacja jest koniecznością, która wymaga zaangażowania wszystkich podmiotów, zarówno tych, którzy są wykonawcami działań rewitalizacyjnych, jak i użytkowników, którzy będą korzystać z efektów pracy tych pierwszych.
Właściwie prowadzona rewitalizacja przynosi wiele korzyści, uzupełniając tkankę przestrzenną o obszary o nowej funkcji oraz nowym wyrazie architektonicznym, poprawiając jakość danej przestrzeni, a co za tym idzie, komfort jej użytkowników, zmieniając oblicze miasta oraz przyciągając inwestorów. Kluczem do sukcesu jest odwołanie się do wartości dziedzictwa kulturowego danego obszaru oraz zapatrywań użytkowników danej przestrzeni. Zmiany powinny być dopasowane do kultury społeczności, której przestrzeń jest poddawana przemianom, gdyż zachowanie tożsamości korzystnie wpływa się na funkcjonowanie mieszkańców danego obszaru. Dokonując rewitalizacji należy mieć na uwadze przyszłą funkcję modernizowanej przestrzeni , która powinna być skonkretyzowana – jeszcze zanim nastąpi rewitalizacja – w celu obniżenia dodatkowych kosztów związanych z wprowadzeniem nowych elementów na terenie przemiany.
Teren rewitalizowany dzięki właściwie prowadzonym działaniom zyskuje nową wartość, zmieniającą jego postrzeganie, nierzadko o dużych walorach turystycznych.
Potrzeba właściwego zagospodarowania terenów zurbanizowanych jest koniecznością wynikającą z potrzeby zapewnienia równowagi środowiska zurbanizowanego, rozumianego jako ”(…) wewnętrznie powiązany układ, w skład którego wchodzą przyroda oraz człowiek ze swoją działalnością, kulturą i wytworami” (Pęski, 1999, s. 32). Miejmy nadzieję, że kolejne inwestycje będą spełniać oczekiwania społeczeństwa, wkomponowując się w istniejącą zabudowę oraz zaspokajać potrzeby użytkowników przestrzeni.
Bibliografia
Adamczyk, J. (2004). Rola terenów zielonych w łagodzeniu niekorzystnych skutków procesu urbanizacyjnego. W: J. Słodczyk (Red.), Przemiany struktury przestrzennej miast w sferze funkcjonalnej i społecznej (ss. 183–195). Opole: Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego.
Burdzik, T. (2012). Przestrzeń jako składnik tożsamości w świecie globalizacji. Kultura — Historia — Globalizacja, (11), 13–27. doi:10.6084/m9.figshare.903720, http://www.khg.uni.wroc.pl/files/2khg11_burdzik_t.pdf , Dostęp: 21 październik 2014
Burdzik, T. (2014). Przestrzeń i tożsamość. Refleksje z antropologii przestrzeni, z http://portalsocjologa.pl/artykuly/przestrzen-i-tozsamosc-refleksje-z-antropologii-przestrzeni/, Dostęp: 21 październik 2014
Cheshmehzangi, A., i Heat, T. (2012). Urban Identities: Influences on Socio-Environmental Values and Spatial Inter-Relations. Procedia – Social and Behavioral Sciences, 36, 253–264. doi:10.1016/j.sbspro.2012.03.028
Dowling, R. (2009). Geographies of identity: landscapes of class. Progress in Human Geography, 33(6), 833–839. doi:10.1177/0309132508104998
Foxall, A. (2013). A contested landscape: Monuments, public memory, and post-Soviet identity in Stavropol’, Russia. Communist and Post-Communist Studies, 46(1), 167–178. doi:10.1016/j.postcomstud.2012.12.012
Jagas, J., i Jończy, R. (2000). Rola środowiska przyrodniczego w procesie rozwoju miast. W: J. Słodczyk (Red.), Ekologiczne aspekty gospodarki miejskiej i nowe instrumenty w zarządzaniu miastem (ss. 49–57). Opole: Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego.
Oktay, D. (2002). The quest for urban identity in the changing context of the city: Northern Cyprus. Cities, 19(4), 261–271.
Paasi, A. (2003). Region and place: regional identity in question. Progress in Human Geography, 27(4), 475–485. doi:10.1191/0309132503ph439pr
Pęski, W. (1999). Zarządzanie zrównoważonym rozwojem miast. Warszawa: Wydawnictwo Arkady.
Podręcznik rewitalizacji: zasady, procedury i metody działania współczesnych procesów rewitalizacji. (2003). Mefisto Editions.
Rayner, A. D. (2011). Space Cannot Be Cut—Why Self-Identity Naturally Includes Neighbourhood. Integrative Psychological and Behavioral Science, 45(2), 161–184. doi:10.1007/s12124-011-9154-y
Ryciny
Wykorzystano w tekście zdjęcia własnego autorstwa.
1. Przebudowany dworzec PKP w Katowicach
2. Przebudowany dworzec PKP w Katowicach
Filmy
Scena z filmu „Między słowami” (2003, reż. Sofia Coppola), Dostęp: 21 październik 2014, z https://www.youtube.com/watch?v=7xfb5vYxYk4&feature=youtube_gdata_player