I. Wprowadzenie

„Pojęcie niedostosowania społecznego nie jest określane jednoznacznie. Jest ono zjawiskiem, które interesuje nie tylko pedagogów, ale także psychologów, psychiatrów, socjologów i prawników. W zależności od punktu widzenia, pojęcie i zakres społecznego niedostosowania różnie jest definiowane. Ale także w zależności od odmiennych stanowisk i poglądów dotyczących etiologii, manifestacji i motywacji społecznego niedostosowania, różnie jest ono interpretowane, a w związku z tym i terminologia nie jest zgodnie stosowana”¹.

Zła sytuacja rodzinna destabilizuje poczucie bezpieczeństwa dziecka, powodując występowanie trudności wychowawczych, zarówno w stosunku do rodziców, jak również innych instytucji socjalizujących daną jednostkę, np. szkołę. Rezultatem złych doświadczeń staje się wspomniane wcześniej niedostosowanie społeczne, którego związki z funkcjonowaniem rodziny zostaną omówione w tekście.

II. Pojęcie niedostosowania społecznego

Jak wspomniano wcześniej, niedostosowanie społeczne jest wielorako definiowane. Za Lesławem Pytką można powtórzyć, iż „Nieprzystosowanie społeczne w niektórych jego definicjach wiązane jest przede wszystkim ze stanem psychofizycznym człowieka, w innych z jego ustosunkowaniami wobec samego siebie i społeczeństwa. Tymczasem można te spostrzeżenia zawarte w poszczególnych definicjach uogólnić i powiedzieć, że nieprzystosowanie społeczne jest szczególnym stanem jednostki znajdującej się pod presją rozmaitych czynników środowiskowych, stanem, który powiązany jest układem jej postaw i motywacji, wyrażających się w gotowości do reagowania w sposób niezgodny z zaleceniami i przepisami ról społecznych przypisanych jednostce przez system społeczny”². Czesław Czapow oraz Stanisław Jedlewski akcentują socjologiczny wymiar nieprawidłowości jednostki do funkcjonowania w społeczeństwie, poprzez ukazanie niezgodności odgrywanych ról społecznych przez jednostki niedostosowane społecznie, które charakteryzują „(…) mniej lub bardziej trwałe reakcje dewiantyczne, wyróżnione nie ze względu na jakikolwiek system społeczny, ale ze względu na system społeczny ujmowany jako element konstelacji systemów społecznych (…) Skrajne nasilenie tego rodzaju reakcji dewiantywnych, stanowi wyraz antagonistycznego ustosunkowania się do państwa i norm, które określają jego funkcjonowanie”³.

III. Niedostosowanie społeczne a wpływ środowiska rodzinnego

Mówiąc o przyczynach środowiskowych niedostosowania społecznego, należy zwrócić uwagę, iż wynikają one z interakcji zachodzących między jednostką a otoczeniem. Ich występowanie jest szczególnie związane z instytucjami socjalizującymi, takimi jak: rodzina, placówki oświatowe, grupy rówieśnicze. W zależności od rodzaju instytucji, należy mówić o odrębnym charakterze socjalizacyjnym każdej z nich – instytucje mają odmienne cele, sposób realizacji właściwych sobie wartości, jak również charakter relacji panujących w ich obrębie. Pozytywne lub negatywne wpływy każdej z instytucji wymagają przyjęcia odrębnej perspektywy na oddziaływania instytucji na jednostkę, a co za tym idzie, na eliminowanie ewentualnych nieprawidłowości w ich funkcjonowaniu.

W przypadku rodziny, warto zwrócić uwagę na:
– kulturę życia rodzinnego – prawidłowe relacje między członkami rodzinny w znaczący sposób oddziaływają na wykształcenie się obrazu prawidłowych relacji z innymi ludźmi, spoza kręgu rodzinnego
– atmosfera w rodzinie – wzajemny szacunek oraz akceptacja budują pozytywny obraz własnej osoby; sposób rozwiązywania możliwych nieporozumień również jest istotny– gdy będą one przebiegać z poszanowaniem zasad współżycia społecznego, to w przypadku wystąpienia ewentualnych zatargów poza środowiskiem rodzinnym, zauważone tam sposoby rozwiązywania konfliktów będą z dużym prawdopodobieństwem wykorzystywane;
– stosunek rodziców do dzieci – obejmuje swym zakresem zaspokajanie potrzeb dzieci, przede wszystkim emocjonalnych, jako najważniejszych dla prawidłowego wykształcenia się osobowości danej jednostki

Często w przypadku osób niedostosowanych społecznie można zauważyć tendencję do przejawiania zachowań świadczących o niskiej kulturze bycia, będących przejawem niewłaściwej socjalizacji zachodzącej w rodzinie; negatywne uspołecznianie poprzez powtarzanie nieprawidłowych wzorów powoduje uznanie patologicznych zachowań przez socjalizowane jednostki za „normalne”, przez co są powtarzane w stosunku do innych osób. Owe zachowania są więc w znaczący sposób spowodowane nieprawidłową socjalizacją pierwotną w rodzinie, w dalszej mierze należy również mieć na uwadze uwarunkowania biologiczne (zdrowie psychiczne) danej jednostki, które również mogą wpływać na takowe zachowania.

Odpowiednie traktowanie dzieci przez rodziców, polegające na zaspokajaniu podstawowych potrzeb, zarówno materialnych, jak również psychicznych, powoduje wykształcenie odpowiednich postaw przez dzieci, wywierając oczekiwany wpływ na rozwój osobowości, która w dalszej mierze będzie oddziaływać na podejmowane przez jednostkę działania – w tym wypadku, aprobowane społecznie. Szczególną role odkrywa korzystna atmosfera emocjonalna, która poprzez budowanie wartości dziecka pozwala doświadczyć mu pozytywnych wartości. Wartości zinternalizowane w trakcie socjalizacji pierwotnej zostają uzewnętrznione w toku interakcji z innymi jednostkami w dalszym życiu. Na rolę prawidłowych kontaktów rodzinnych jako możliwych determinantów niedostosowania społecznego zwraca uwagę Irena Lepalczyk: „Każdy objaw wykolejenia dotyczy nie tylko jednostki nią dotkniętej, lecz znajduje swoje odbicie w życiu rodzinnym i w innych grupach, w których żyje lub pracuje badany osobnik (szkoła, zakład pracy, grupa koleżeńska i towarzyska)”⁴.

Gdy w środowisku rodzinnym jednostka nie ma sprzyjającej atmosfery, wówczas negatywny wpływ na rozwój osobowościowy powoduje przyjęcie błędnych wzorców wypaczających oczekiwane przez społeczeństwo postawy, czyli prowadząc do niedostosowania społecznego. Przy nieprawidłowych relacjach w środowisku rodzinnym można wyróżnić kilka możliwych przyczyn, wpływających na patologiczne stosunki panujące w jej obrębie. Wśród nich z pewnością można mówić o wypaczeniu rodziców, którzy przejawiając postawy niezgodne z zapatrywaniami społecznymi już od początku są w konflikcie z obowiązującym w społeczeństwie systemem wartości. Dziecko wychowywane w takiej rodzinie jest w bardzo niekorzystnej sytuacji, gdyż obserwując patologiczne postawy rodzicielskie, będąc nieświadomym obowiązywania alternatywnych (prawidłowych) relacji międzyludzkich, z biegiem czasu przyjmuje zdegenerowaną wizję rodziny jako swoją własną, „normalną”. W dalszej perspektywie nieprawidłowe wzorce budowane w oparciu o sytuacje zachodzące w środowisku rodzinnym zostają uzewnętrznione w stosunku do otoczenia, które reagując na negatywne zachowanie jednostki dążyć będzie do unikania z daną jednostką kontaktu, co powodować będzie niezadowolenia, a przez to wzmocnienie istniejących, aspołecznych wzorców zachowania.

Przykładem niekorzystnego wzory zachowania prezentowanego przez rodziców niedostosowanych społecznie może być niechęć do podejmowania zatrudnienia wynikająca nie z rzeczywistych problemów na rynku pracy, lecz zwykłej niechęci i bazowania na systemie świadczeń socjalnych. Dostrzegana przez dzieci niechęć rodziców do pracy, jak i świadomość możności funkcjonowania bez podejmowania aktywności zawodowej wpływa demoralizująco, mogąc doprowadzać do tzw. „wyuczonej bezradności”, skutkującej w dorosłym życiu powtórzeniu patologicznej postawy dostrzeżonej u rodziców. Można w tym wypadku mówić o „dziedzicznym bezrobociu”, które występujące u rodziców, jest przyswajane przez dzieci w czasie socjalizacji pierwotnej, a z racji możliwości funkcjonowania materialnego rodziny, staje się z biegiem czasu przez usamodzielnione dzieci powtórzone, jako alternatywa dla pracy.