Aby mówić o obywatelstwie postnarodowym należy najpierw zdefiniować samo obywatelstwo. W wąskim rozumieniu jest to więź prawna istniejąca między jednostką a państwem, jako ograniczoną terytorialnie wspólnotą. Natomiast w szerszym rozumieniu, do pojęcia obywatelskości dochodzi dodatkowo gotowość do uznania praw innych, wypełnienia zobowiązań, jakie niesie ze sobą fakt przynależności do wspólnoty obywateli, jak również samoświadomość bycia częścią tej wspólnoty. Na obywatelstwo składają się trzy wymiary relacji obywatela z państwem. Po pierwsze są to prawa formalne, a więc obywatelstwo jakos status prawny. Kolejnym wymiarem jest wymiar praktyczny, to znaczy kwestie normatywne, korzystanie z praw i obowiązków obywatela. Ostatnim aspektem jest aspekt psychologiczny, na który składa się poczucie tożsamości i samoidentyfikacja jako obywatela danej wspólnoty, aktywne uczestnictwo społeczne i polityczne w życiu wspólnoty.

Koncepcja obywatelstwa postnarodowego w ujęciu Yasemin Soysal zakłada, że praktyka obywatelska, na którą składają się powyższe wymiary, wychodzi poza narodowe granice i nie ma miejsca w obrębie systemu państwowego, a społeczeństwa obywatelskiego (Lesińska 2009). Dodatkowo, status prawny jednostki nie jest związany z obywatelstwem narodowym, ale z międzynarodowymi systemami praw człowieka, które to systemy ochrony stoją wyżej w hierarchii wobec praw krajowych. Jeśli chodzi o aspekt świadomościowy, to poczucie obywatelskości nie ogranicza się już wyłącznie do narodowego, ale tworzą się złożone struktury tożsamościowe, począwszy od przynależności lokalnej i regionalnej, przez narodową, kończąc na europejskiej (Hildebrandt-Wypych 2013). Również za rozwojem obywatelstwa europejskiego jako postnarodowego stoi fakt rozwijania się mechanizmów uczestnictwa wychodzących poza granice narodowe.

Powstające nowe ruchy społeczne o charakterze ponadnarodowym, jak Greenpeace czy Amensty International, skupiają się wokół problemów globalnych, świadome współzależności obecnej rzeczywistości gospodarczej, społecznej, kulturowej i medialnej, jak również wspólnej odpowiedzialności za ogólnoludzki dobrostan. Ta ponadnarodowa aktywność może objawiać się uczestnictwem społecznym i politycznym w ramach organizacji pozarządowych, ale również w spontanicznych inicjatywach obywatelskich. Działalność taka dotyczy już nie wartości zakorzenionych w tradycjach narodowych, religijnych czy etnicznych, ale odwołuje się do uniwersalnych zasad globalnych i skupia się wokół problemów praw człowieka, równości, sprawiedliwości, praw pracowniczych, ochrony środowiska, praw kobiet i mniejszości (Hildebrandt-Wypych 2013).

Z drugiej jednak strony, pojawiają się argumenty krytyczne wobec obywatelstwa europejskiego jako postnarodowego. Po pierwsze, istytucja ta spełnia raczej wymogi obywatelstwa ponadnarodowego niż postnarodowego, ponieważ status obywatela Unii Europejskiej ścisle zależny jest od przynależności narodowej jednostki. Można je określić jako pewną nadbudowę w stosunku do obywatelstwa narodowego. Co za tym idzie, obywatele Państw Trzecich mają zróżnicowane możliwości nabycia obywatelstwa Unii Europejskiej, w zależności od prawodawstwa zamieszkiwanego państwa członkowskiego. Krytyka nie odnosi się jedynie do zróżnicowanych praw obywateli krajów spoza Unii Europejskiej, ale również do obywateli Unii, zamieszkujących inny kraj niż ten, w którym nadane im zostało obywatelstwo narodowe. Kwestie te opisuje  Zinovijus Ciupijus na przykładzie migrantów z Europy Środkowo-Wschodniej w Wielkiej Brytanii, których od Brytyjczyków różni na przykład możliwość starania się o zasiłki, na przykład mieszkaniowe. Jeśli chodzi o kwestie dotyczące pracy, imigranci są często odseparowywani od Brytyjczyków, przez co wzmacnia się wykluczenie społeczno-kulturowe, a Europa Środkowo-Wschodnia dalej jest traktowana jako kulturalno-gospodarcze peryferia z zapleczem taniej siły roboczej (Ciupijus 2011). Innym głosem krytycznym jest teza, iż obywatelstwo europejskie jest odpowiedzią na potrzeby ekonomiczne, umożliwieniem swobodnego przepływu osób. Rozwój obywatelstwa europejskiego jest logiką rynku, który determinuje traktowanie tego obywatelstwa wyłącznie jako instrumentu służącego do dalszego rozwoju gospodarczego.

Dane Standardowego Eurobarometru wskazują, że poczucie bycia obywatelem Unii Europejskiej deklaruje aż 74% Polaków, co stawia nas wyżej od średniej europejskiej, która wynosi tylko 63%. Znajomość swoich praw jako obywateli Unii Europejskiej deklaruje 56% Polaków, co znowu przewyższa średnią europejską kształtującą się na poziomie 45%. Jednocześnie jednak odsetek Polaków, którzy chcieliby dowiedzieć się więcej na temat swoich praw jako obywateli Unii wynosi 64% i zbliżony jest do średniej europejskiej (62%). Wracając do wspominanego wcześniej obywatelstwa wielopoziomowego, możemy zauważyć, że Polacy, pomimo poczucia bycia obywatelem Unii Europejskiej, deklarują najwyższe przywiązanie do swojego kraju (95%), a nieznacznie później pojawia się swoje miasto lub wieś (92%). Przywiązanymi do Unii Europejskiej czuje się 57% Polaków.

Podsumowując, praktyki obywatelskie na poziomach narodowym i postnarodowym nie wykluczają się, a raczej przenikają, jednak obywatelstwo europejskie jest raczej konstruktem ponadnarodowym niż postnarodowym. Powstawanie nowych ruchów społecznych, które wychodzą poza granice państw, potwierdza umacnianie się świadomościowego aspektu obywatelstwa europejskiego. Podstawą pozostaje jednak obywatelstwo narodowe, które determinuje możliwość nabycia obywatelstwa europejskiego. Z kolei na poziomie praktyk prawnych nie możemy mówić o obywatelstwie europejskim jako postnarodowym, ze względu na zróżnicowanie praw w krajach Unii Europejskiej względem posiadanego obywatelstwa narodowego.

Karolina Świerczek

Bibliografia

Lesińska Magdalena, „Postnarodowe obywatelstwo” w jednoczącej się Europie, [w:] Lisowska A., Jabłoński A. W., Państwo w procesach przemian. Teoria i praktyka, Toruń 2009, s. 59-75.

Hildebrandt-Wypych Dobrochna, Wciąż narodowe czy już postnarodowe? Przemiany koncepcji obywatelstwa wobec doświadczenia transnarodowości, Studia Edukacyjne nr 26, 2013, Poznań 2013, s. 119-136.

Zinovijus Ciupijus, Mobile central eastern Europeans in Britain: successful European Union citizens and disadvantaged labour migrants?, Work Employment & Society September 2011, 25, 3, s. 540-550.

Standardowy Eurobarometr 78 / Jesień 2012 – TNS Opinion & Social http://ec.europa.eu/public_opinion/archives/eb/eb78/eb78_pl_pl_nat.pdf

Standardowy Eurobarometr 80 / Jesień 2013 – TNS Opinion & Social http://ec.europa.eu/public_opinion/archives/eb/eb80/eb80_pl_pl_nat.pdf