Efektywność prawa a oczekiwanie społeczne


Efektywność prawa zależy od internalizacji wartości i postaw przez jednostkę w obrębie danej zbiorowości – nastawienie do prawa wpływa na jego realizację, zależną od zapatrywań adresatów norm prawnych, którzy mogą akceptować obowiązujące przepisy bądź je ignorować. Właściwie prowadzona polityka prawna pozwala tak skonstruować normy prawne, by minimalizować koszty wynikające z konieczności podejmowania interwencji w przypadku niezgodności prawa z oczekiwaniami społecznymi. W kontekście efektywności prawa warto zwrócić uwagę na kontekst kulturowy, który uwzględniony przez prawodawcę, przyczynia się do zwiększenia skuteczności prawa.

Ogólne rozważania nad socjologią prawa skłaniają do zwrócenia uwagi na rolę odmienności w postrzeganiu norm społecznych/prawnych uwarunkowanych kulturowo, które wpływają na przestrzeganie prawa, a co za tym idzie, skuteczność dyspozycji zawartych w normach prawnych, jak również implementacji prawa, o czym będzie mowa w tekście1.

Rozumienie prawa
Prawidłowe działanie prawa uwarunkowane jest właściwym rozumieniem jego znaczenia, nie tylko w aspekcie stricte normatywnym, związanym z instytucjonalną praktyką realizacji dyspozycji zawartych w normie prawnej, ale również kontekstu społecznego, w obrębie którego zachodzi działanie prawa. Sposób rozumienia prawa nie sprowadza się wyłącznie do znajomości norm prawnych, ale wymaga szerszego kontekstu obowiązywania prawa w obrębie społeczeństwa, na co zwrócili uwagę Michael McCann oraz Tracey March, definiując prawo jako „(…) mniej niż nieoficjalne reguły czy też oficjalne decyzje, bardziej różnorodne warianty wiedzy-specyficznych reguł kulturowych, myślenia, rytuałów, symboli, umiejętności, praktyk i procesów, które obywatele rutynowo wcielają w praktykę”2.

Socjalizacja ma istotne znaczenie dla zapewnienia stanu ładu społecznego, również w odniesieniu dla problematyki kryminologicznej, czego dowodem mogą być międzynarodowe badania, które ukazują silną korelację między nastawieniem respondentów z różnych krajów na dany system karny a lokalną praktyką sądową, co unaocznia zależność między postawami wobec prawa w obrębie społeczeństwa a poglądami na karę, znajdując odzwierciedlenie w działaniach wymiaru sprawiedliwości3.

Instytucje socjalizujące a kształtowanie postaw

Bardzo ważna w tym kontekście jest integracja społeczna jednostki z grupami odniesienia, w obrębie których zachodzi socjalizacja wtórna. Działania dokonywane przez jednostki mimo swojego świadomego charakteru obwarowane są z oczywistych względów przymusem; jednostka nie może podejmować działań, które chociaż podejmowane w celu realizacji indywidualnych dążeń nie są zgodne z zapatrywaniami instytucji socjalizacyjnych.

Czym są instytucje socjalizujące? Instytucja, stanowi fundament rzeczywistości społecznej, w obrębie której dokonywana jest internalizacja wartości i postaw : „Instytucją społeczną nazywać będziemy złożone z ludzi oraz środków elementy rzeczywistości społecznej, przeznaczone do realizacji określonego celu (…) Celem instytucji związane są zawsze z zaspokajaniem potrzeb ludzkich, czy to indywidualnych, czy zbiorowych”4.

Jak wskazano powyżej, instytucje socjalizujące odgrywają niebagatelną rolę w przyswajaniu zasad przez jednostkę, świadomą konieczności stosowania się do dyspozycji tychże instytucji. Z drugiej strony, zbytnia integracja jednostki z instytucjami może stanowić niekorzystne zjawisko, w przypadku, gdy dane instytucje będą miały negatywnych charakter socjalizujący, np. jeśli jednostka będzie członkiem grupy przestępczej czy też sekty. Powiązanie celów jednostki z zadaniami instytucji skłania jednostkę do podejmowania wysiłków mających na cele zaspokojenie oczekiwań danej instytucji, czyli przyjęcie postawy konformistycznej. Przy zbyt daleko idącej integracji, jednostka zatraca swoją indywidualność, stając się podporządkowana instytucji społecznej, co jak wspomniano, może mieć negatywne oddziaływanie w przypadku patologii instytucji społecznej. Deindywidualizacja jednostki może skłaniać ją do podejmowania niewłaściwych działań, które w rozumieniu jednostki do takowych nie należą; gdyż autorytet instytucji legitymizuje nawet negatywne zachowania.

Jak widać, instytucje są niezbędne dla prawidłowego funkcjonowania zbiorowości, gdyż dystrybuują one określonego rodzaju dobra, mogą sprawowywać kontrolę nad zachowaniem jednostek w obrębie danej zbiorowości. Instytucje są względnie zorganizowanymi tworami, o stałym charakterze, trudno poddawanym zmianom. Wynika to z racji zapewnienia nie labilnego punktu odniesienia, w oparciu o które zbiorowości mogą dostosowywać swoje postępowanie.

Norma a aprobata zbiorowości

Zgodność prawa z oczekiwaniami społecznymi jest bardzo ważna, bowiem jak twierdzi Adam Krukowski: „Narzędziami kontroli społecznej są normy prawa, obok norm moralnych, religijnych, obyczajowych. Normy postępowania ogólnie pełnią doniosłą funkcję społeczną, zabezpieczając integralność społeczeństwa”5. Akceptacja społeczeństwa dla propagowanych w obrębie zbiorowości wzorów społecznych zwiększa skuteczność kontroli społecznej6. O roli poparcia społecznego, uwarunkowanego w trakcie socjalizacji, w odniesieniu do skuteczności prawa wspomina Philip Selznick: „Niezaprzeczalnie, dla sprawnie funkcjonującego systemu prawnego nie ma nic ważniejszego od poparcia społecznego. Im bardziej prawo jest zgodne z instytucjami oraz ludźmi go podzielającymi, tym lepiej system pracuje, dystrybuując zarówno sprawiedliwość, jak i prawo. Gdy policja, jak również inne instytucje są odseparowane od zbiorowości, wówczas ich skuteczność opiera się na przymusie oraz wywieranym siłą posłuszeństwie wobec władzy. Wtedy instytucje stają się słabsze, defensywniejsze, arbitralne, brutalniejsze oraz kosztowniejsze w działaniu”7.

Na poparcie społeczne wpływ mają nie tylko dyspozycje zawarte w normach prawnych, ale sama implementacja norm przez właściwe instytucje stosujące prawo. Pozytywna postawa względem adresatów prawa z pewnością pozytywnie wpłynie na postrzeganie instytucji, jak również prawa, a co za tym idzie, może wyeliminować negatywne stereotypy deprecjonujące wprowadzane normy; niewłaściwe traktowanie jednostek może wywołać negatywne odczucia, które mogą doprowadzać do zachowań niezgodnych z intencjami prawodawcy, przez co koszty implementacji przepisów ulegają podwyższeniu. Jak stwierdza Maria Borucka – Arctowa: „Musimy jednak pamiętać, że siła oddziaływania stereotypów może być nierówna w odniesieniu do poszczególnych grup lub jednostek, stąd i ich podatność na zmodyfikowanie swych dotychczasowych poglądów pod wpływem bezpośredniego kontaktu z instytucjami stosującymi prawo może być różna”8 – sposób zachowania się instytucji odgrywa ważną rolę w ocenie prawa, jak również samych instytucji.

Jak widać, ocena jednostek nie może być lekceważona przez wymiar sprawiedliwości, bowiem wpływa ona na skuteczną politykę prawną.

Kultura a rozumienie prawa

Różnice kulturowe wpływają na rodzaj oraz sposób przyswajanych norm i wartości, co oczywiste, również norm prawnych, które są konkretyzacją wartości aprobowanych w danej zbiorowości.

Prawo jest determinantem ładu społecznego, bowiem ustosunkowanie się do niego warunkuje zapewnienie stanu stabilności społecznej, przejawiającym się w podzielaniu przez społeczeństwo poglądzie o konieczności sprawnego funkcjonowania prawa jako gwaranta stabilności społecznej. Stosunek do prawa jest zgodny z intencjami prawodawcy; społeczeństwo przestrzega nawet niezbyt pożądanych norm prawnych, dopóki nie zostaną zmienione, ze względu na sam charakter normy prawnej, konsolidujący strukturę społeczną, a co za tym idzie, zapobiegający chaosowi. Ocena wobec prawa wynikające z pełnionej przez jednostkę roli społecznej warunkuje sposób zachowania się względem norm prawa. Wartości wyrażane przez prawodawcę w normach prawnych mogą być rozbieżne od wartości panujących w określonych grupach społecznych, tak więc możliwe jest przestrzeganie danej normy w danym kręgu społecznym, przy jednoczesnym omijaniu normy w innym. Sposób oceny danego zachowania, czy jest poprawne bądź też niepoprawne wynika z systemu wartości charakterystycznych dla danego kręgu kulturowego9.

W przypadku zachowań niezgodnych z obowiązującymi zasadami społecznymi, znajdujących swą normatywną postać w prawie, zinternalizowane wartości odbiegają od propagowanego wzorca, w związku z czym późniejsze funkcjonowanie jednostki nie może być zgodne z oczekiwaniami społecznymi.

Wnioski

Warto zwrócić uwagę na owe nieformalne zapatrywania się na stosowania prawa, mające swoją podstawę w uwarunkowaniach kulturowo – obyczajowych obowiązujących w danej zbiorowości, takie jak normy obyczajowe, religijne.

Możliwa jest sytuacja, gdzie obowiązujące prawo jest nieskuteczne ze względu na jego sprzeczność z uznanymi przez społeczeństwo zasadami; wówczas wysiłek prawodawcy nie prowadzi do oczekiwanego stanu ładu społecznego, co więcej , może sprzyjać zachowaniom kryminogennym nie ze względu na celowość łamania prawa stanowionego przez jednostki, co niewiedzy prawodawcy do warunków życia w obrębie określonej grupy społecznej.

Pozostaje mieć nadzieję, że kolejne kodyfikacje prawa będą zgodne z zapatrywaniami zarówno obywateli, oczekujących oparcia w prawie, jak również samych środowisk prawniczych, pragnących koherentnego ustawodawstwa, jasno wskazującego, co czynić, by służyć państwu oraz społeczeństwu. Oby tak było.

Grafiki

Wykorzystano w tekście ilustracje pochodzą z:

  1. Zdjęcie łańcucha sędziowskiego autorstwa Karola Zienkiewicza z artykułu „Postępowanie przeciw sędziemu za jazdę po pijanemu i uderzenie policjanta” Dariusza Jędrzyszki ze strony internetowej: http://www.dziennikwschodni.pl/apps/pbcs.dll/article?AID=/20091118/LUBLIN/795381947, Dostęp: 10.03.2013 r.
  2. Zdjęcie pomnika Sprawiedliwości z: http://studioopinii.pl/wp-content/uploads/2011/10/iustitia.jpg , Dostęp: 10.03.2013 r.
  1. M. Borucka-Arctowa, G. Skąpska, Teoretyczne problemy socjalizacji prawnej, w: Socjalizacja prawna, red. M. Borucka-Arctowa , Ch. Kourilsky, Warszawa 1993, s.26.
  2. M. McCann, T. March, Law and Everyday Forms of Resistance: A Socio-Political Assessment, “Special Issue: Studies in Law Politics and Society” 1995, nr 15, s. 210.
  3. M. Killias, M. F. Aebi, A. Kuhn: Précis de criminologie, Berne 2012, s. 411.
  4. A. Gaberle, Patologia społeczna, Warszawa 1993, s.188.
  5. A. Krukowski, Patologia społeczna a przestępczość, w: Zagadnienia patologii społecznej, A. Podgórecki (red.), Warszawa 1976, s. 335.
  6. J. Wódz, Zjawiska patologii społecznej, Kraków 1974, s. 25.
  7. P. Selznick, “Law in Contect” Revisted , “Journal of Law and Society” 2003, vol. 30, nr 2, s. 178.
  8. M. Borucka-Arctowa, Świadomość prawna a planowe zmiany społeczne, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk, 1981, s. 53.
  9. Szczególnie widoczne jest to w przypadku imigrantów, którzy zmieniając krąg kulturowy, z którego pochodzą, byli socjalizowani w innych warunkach, od tych, w których przebywają, co może wywoływać konflikty. Kwestia ta przemilczana jest w mediach ze względu na tzw. „poprawność polityczną”; więcej nt. temat w: T. Burdzik, Imigranci kontra prawo – przestępczość a pochodzenie etniczne/rasowe, http://www.kryminalistyka.fr.pl/criminology_imigranci.php , dostęp: 10.03.2013 r.