Cmentarz jest jednym z wielu obszarów przestrzeni, które mają służyć człowiekowi. Jego rola jest jednak nieco inna aniżeli: restauracji, szpitala, kościoła, parku, szkoły, rynku miejskiego i wielu innych miejsc, gdzie dochodzi do ludzkich interakcji. Osobliwość cmentarza kryje się w tym, że miał on służyć, przede wszystkim, umarłym. Miał być miejscem „wiecznego spoczynku”. W taki potoczny sposób, myśli się również o cmentarzu dzisiaj…

Na łamach tego artykułu chcę zweryfikować, czy cmentarz to coś więcej, niż tylko ludzkie szczątki przykryte warstwą ziemi. Więcej informacji pożyczka online bez biku możesz dowiedzieć się tutaj. Poprzez różnorodność obszaru, gdzie grzebano zmarłych: usytuowanie miejsc do tego przeznaczonych, wieloaspektowy wygląd nagrobków; a w tym symbole, epitafia i sentencje, inskrypcje, rzeźby; konstrukcję architektoniczną (sztuczną bądź naturalną) terenu – cmentarz jawi się bacznemu obserwatorowi, jako ponadczasowa forma komunikatu masowego. Przypatrując się bowiem wyżej wymienionym elementom, dostrzeżemy socjologiczny pejzaż przemian, kulturowych i artystycznych tendencji, wydarzeń w skali mikro i makrospołecznych, dostrzeżemy szare tłumy jak również wybitne jednostki wywodzące się z elit społecznych. Już, Ignacy Krasicki, pisał o przestrzeni cmentarza: „Nagrobki, tak jak inne ku następnej pamięci stawiane gmachy, są najtrwalszymi a zarazem  najoczywistszymi dowodami dziejów krajowych, odmian rozmaitych: gdyż z napisów w nich umieszczonych dochodzić można pory czasów, w których się czyny rozmaite wydarzały.” [I. Krasicki 1830, s.487] Co jednak najważniejsze, zauważymy, jak zmieniał się stosunek człowieka do nieuchronnego zjawiska, jakim jest śmierć.

Kultura, nauka, religia i władza od czasów średniowiecza po II połowę wieku XVIII, fundowały ówcześnie żyjącym koncepcję śmierci, jako „oswojonej”, o której Philippe Ariés pisał, iż było to zjawisko na tyle powszechne, publiczne, teatralizowane, że śmierć nie miała charakteru osobistego dramatu. Zjawisko to było elementem życia codziennego danej wspólnoty, której zadaniem było zapewnienie ciągłości gatunku. [por. P. Ariés 1989, s.592]. Takie postrzeganie śmierci wynikać mogło z jej powszechności w owych czasach. Można więc starać się zrozumieć postrzeganie śmierci przez niegdyś żyjących, których najbliższe otoczenie było dziesiątkowane przez wojny czy zarazy, a centralnie położone w miastach,  przy kościołach, małe nekropolie były przepełnione do tego stopnia, że ludzie szybko zapominali, gdzie spoczywają ciała bliskich im zmarłych. Kult umarłych, znany nam dzisiaj, nie miał prawa bytu w dawnych czasach. Nie pozwalało na to podejście do zjawiska śmierci jak i hierarchia społeczna – kultem otaczano władców, ważniejszych duchownych i ciała świętych.

Sytuacja diametralnie zmieniła się, kiedy przepełnione cmentarze zaczęły zagrażać zdrowiu obywateli zamieszkujących i przebywających w bliskim ich sąsiedztwie. Rozpoczęte w  XVIII wieku ekshumacje zwłok w nowe miejsca, poza obręb miast, przyczyniły się do przekształcenia postrzegania śmierci, jako „oswojonej”, w „śmierć drugiego”. Widok publicznego pogrzebu stał się mniej powszechny. Ponadto każdy obywatel (o ile nie był skazańcem) miał prawo do godnego indywidualnego pochówku: „(…) zaletą nowych cmentarzy było, iż dawały wszystkim możliwość intymnego, osobistego uprawiania kultu, który był zarazem kultem publicznym i społecznym” [ por. P. Ariés, 1989, s.133]. Jak więc wynika ze słów francuskiego historyka, cmentarz stał się obiektem zjawisk z przestrzeni socjologicznej.

W tym artykule zajmę się przede wszystkim krótką analizą przestrzeni cmentarzy polskich oraz cmentarzem Łyczakowskim począwszy od końca wieku XVIII, aż po przykłady analiz elementów przestrzeni cmentarnej z lat 60. Dlaczego nie podejmuję analizy współcześnie tworzonych miejsc pochówku, tylko odnoszę się do czasów dość odległych? Jedno z wyjaśnień przedstawię już teraz. Temat artykułu, to ponadczasowość cmentarza, jako formy komunikacji masowej. Stąd wybór nekropoli sprzed wieków – aby udowodnić słuszność tezy. Powód drugi, który rozwinę szerzej w późniejszej części, dotyczy innego, współczesnego podejścia do śmierci – temat tabu – oraz przekształcenia cmentarzy w jednolite, ładne masy marmuru i granitu, które pozbawiają możliwości głębszych analiz przestrzeni pod względem komunikacji.

Chcąc zweryfikować hipotezę, iż cmentarz jest formą ponadczasowej komunikacji masowej, należy poprzeć ją argumentami teoretycznymi, dotyczącymi form przekazu komunikatu. Opierając się na publikacjach Małgorzaty Dobek Ostrowskiej oraz Johna Fiske wyjaśnię  czym jest komunikacja oraz jak poszczególne jej elementy odnoszą się do przestrzeni miejsc pochówku. Następnie, przedstawię trzy modele komunikacji: pierwsze dwa: Model Newcomba oraz Model Percepcji Georga Gerbnera – wywodzące się ze szkoły, uznającej komunikację, za proces przekazu informacji; oraz trzeci – Model de Saussure’a, który zaliczamy do teorii, mówiącej o tym, że przekaz komunikatu jest generowaniem znaczeń; na podstawie tych modeli odniosę się do przestrzeni cmentarza. Przeanalizuję również jego przestrzeń ogólną, z perspektywy odczytywania jej, jako kodu szerokiego i wąskiego. 

Analiza przestrzeni cmentarza, jako komunikatu, w oparciu o Model Newcomba i Model Percepcji Georga Gerbnera

Teoria komunikacji pierwszej z dwóch głównych szkół mówi iż jest to proces przekazu wiadomości. Badaczy posługujących się tą teorią interesuje sposób, w jaki nadawca wiadomości koduje i dekoduje przekaz, rodzaj środka przekazu, dokładność i wydajność przekazywania informacji oraz to, co w przypadku przestrzeni cmentarza będzie ciekawiło badacza najbardziej, czyli wpływ adresata komunikatu na: emocje, zachowanie oraz stan umysłu odbiorcy.

Przyjrzyjmy się więc Modelowi Newcomba, który skupia się na stosunkach pomiędzy jednostkami (A i B) mającymi udział w procesie przekazu i odbioru komunikatu, będącymi jednocześnie nadawcą i odbiorcą. W tym modelu jednostki prowadzą dialog w otoczeniu społecznym i, co najważniejsze, ich postępowanie jest zdeterminowane, przez funkcjonowanie w szeroko pojętym życiu społecznych (warunkach – X), czyli  np.: hierarchii społecznej, przyjętych lub narzuconych rolach społecznych, organizacjach, sytuacji gospodarczej, politycznej itp. Komunikat ma służyć jednostkom w utrzymaniu społecznej równowagi, kształtować zachowanie, zgodnie z przyjętymi normami i wartościami lub pozwolić dostosować się do zmian. [por. B. Dobek-Ostrowska, 1999, s.75-108]

Na podstawie wyżej opisanego modelu przeanalizuję przestrzeń cmentarza, weryfikując  postawioną przeze mnie hipotezę i popierając ją konkretnymi przykładami.

Jako jednostki nadające i odbierające komunikaty, przyjmuję rodziny i bliskich osób  zmarłych spoczywających na tym obszarze; inne osoby bądź organizacje zlecające i wykonujące nagrobki, rzeźby, inskrypcje, epitafia itp. na cmentarzach oraz odwiedzających tą przestrzeń. Warunkami, w jakich dokonuje się akt komunikatu, niech będą: miejsce w hierarchii społecznej osób zmarłych wraz z pełnionymi przez nie rolami oraz okres historyczny (wraz z jego konsekwencjami), w którym żyła i zmarła osoba, spoczywająca w grobie.

Bardzo interesująca pod względem przekazywanego komunikatu jest przestrzeń na której znajdują się mogiły Powstańców Listopadowych wraz z symbolicznym sarkofagiem „Żelaznej Kompanii”, znajdująca się na Cmentarzu Łyczakowskim we Lwowie:
„W przededniu półwiekowej rocznicy listopadowej rewolucji w r. 1880 Rada miejska spełniła piękny czyn, ofiarowując na cmentarzu Łyczakowskim odrębną parcelę pod specjalny cmentarzyk dla uczestników walk z lat 1830/1.(…) W pośrodku czworoboku Cmentarzyka „Żelaznej Kompanii” widnieje ogromny kamienny sarkofag dłuta Henryka Periera. Na sarkofagu, pokrytym w części sztandarem, są złożone szable i ułański kask. Orzeł z rozpostartymi skrzydłami uzupełnia dekorację-sarkofagu. Na frontowej ścianie napis: „Exoriare aliquis nostris ex ossibus ultor” (oby z kości naszych powstał mściciel) a poniżej: „Weteranom Wojska Polskiego z 1830/31 r.” [ A. Medyński, 1937]. Jednostkami nadającymi komunikat są tutaj przedstawiciele Rady miejskiej (zlecający udostępnienie miejsca dla kwater grobowych uczestników powstania Listopadowego) oraz rzeźbiarz Henryk Perier. Prowadzą oni dialog z przebywającymi na obszarze cmentarzyka „Żelaznej Kompanii” odwiedzającymi. Przekaz komunikatu miał miejsce w okolicach rocznicy Powstania Listopadowego. Zarówno wtedy, jak i dzisiaj, odbiorca odczytuje to, jako upamiętnienie walczących. Komunikat sugeruje, że czyn powstańczy był wciąż istotny dla żyjących ówcześnie pokoleń. Miał kształtować wizerunek, wzór rodaka, w trudnej dla narodu sytuacji politycznej – walki o niepodległość z zaborcą. Warto wspomnieć, że był to końcowy okres, w którym jeszcze, w romantyczny sposób, postrzegano patriotyzm. Powstaniec zajmował wtedy wysoką pozycję w hierarchii społecznej. Niezależnie od tego, czy zginął na polu bitwy, czy też nie, należał się mu szacunek. Przyglądając się samym mogiłom można mieć co do tego faktu pewne wątpliwości. Jak pisał Medyński „(…)obok kilku pomników cztery szeregi ustawionych krzyżów żelaznych, opatrzonych białymi tablicami, tworzących poważną i surową grupę w swym ujęciu”. Zwykłe żelazne krzyże nie przekonują odbiorcy o wyjątkowości i niezwykłości zmarłych, spoczywających w tych miejscach.

Odbiorca zadaje pytanie, czy rzeczywiście byli to bohaterowie epoki, skoro wygląd ich grobów na to nie wskazuje. W tym momencie spojrzeć należy na komunikat, jaki nadaje rzeźbiarz symbolicznego sarkofagu. Złożone szable i ułański kask, pod sarkofagiem przykrytym płaszczem sztandaru symbolizują walkę za ojczyznę. Patosu całemu komunikatowi nadaje postać orła, przy sztandarze, z rozpostartymi skrzydłami, który sugeruje próbę wzbicia się ku wolności dokonaną przez walczących. Także napis umieszczony na frontowej ścianie sarkofagu mówi wiele o zmarłych tam  spoczywających. Ich walka była wspólna – „kości nasze”; pod jednym

sztandarem, choć próba była nieudana – złożone szable, była czynem walki zbrojnej na śmierć i życie. Zgodnie z przekazem epitafium, czyn miałby się powtórzyć, a śmierć poległych być pomszczona – „powstał mściciel”. Choć groby poszczególnych powstańców nie są wyjątkowe i nie sugerują nic nadzwyczajnego; sarkofag oddaje w pełni obecność wspólnoty poległych w bohaterskich walkach o wolność. Komunikat pomiędzy nadawcą (rzeźbiarzem i Radą miejską) a odbiorcą (odwiedzającym mogiły) ukazuje potrzebę przekazania, niezmiernie ważnych w tamtym czasie, wartości, jakimi były: wolność, niepodległość państwa i narodu, patriotyzm i walka w słusznej sprawie.

Posługując się nadal modelem Newcomba, przytoczę kolejny przykład, aby sprawdzić, czy przestrzeń cmentarza może być traktowana, jako ponadczasowy rodzajem komunikatu. Tym razem, przekaz dotyczył będzie hierarchizacji społecznej, ze wskazaniem na zasługi jednostek wywodzących się z dziewiętnastowiecznych elit. Koncepcje XVIII – wiecznych cmentarzy zakładały bliskość pochówku ludzi z różnych warstw społecznych, (co było dowodem rewolucyjnych przemian na rzecz próby zrównania społeczeństwa, zarówno w sferze życia, a przede wszystkim po śmierci). Natrafiały one na silny opór przedstawicieli wyższych warstw społecznych. Niegdyś, to Ci wielcy – grzebani w specjalnych, przeznaczonych dla nich katakumbach, mogli „mieć „wstręt do chowania (…) się wraz z pospólstwem”. Powszechność możliwości grzebania zmarłych, na teoretycznie, pozbawionych hierarchii społecznej i zdemokratyzowanych cmentarzach [por. J. Kolbuszewski, 1985, s.21-22], sprawiła, że : „Groby okazałe, czy siermiężne nie świadczą o tym, że są miejscem spoczynku bogatych lub biednych ludzi. Niektórzy wolą, żeby ich grób był skromny” [ K. Witkowska, 2009, s. 9] Należy zatem przyjrzeć się temu co „mówi kamień”, a raczej inskrypcja nagrobna bądź epitafium.

Warszawska nekropolia – Powązki, przedstawia nawiedzającym wiele ciekawych płyt nagrobnych, gdzie epitafia i inskrypcje zdradzają, nieraz zapomnianą, osobowość „z wyższych sfer”. Tytułomania, zasługi, herbarze, posiadane włości, to elementy komunikatu dla mas, które odwiedzają Powązki. „Przechodzień” zerkający na konkretną płytę nagrobną uzyskał tutaj, istotną w Modelu Newcomba, rolę. Ów „przechodzień” lub „czytelnik”, przebywający na przestrzeni cmentarza, stał się potencjalnym odbiorcą komunikatu, w czym można zawrzeć przeświadczenie o przypadkowości, ale również swoistej powszechności.
„ Mówiąc inaczej – owym przechodniem i czytelnikiem mógł być, w istocie też jest, w gruncie rzeczy każdy. Zarysowuje się w ten sposób pierwsza fundamentalna zasada dotycząca sposobu istnienia wierszy nagrobnych: stanowią one grupę utworów świadomie adresowaną do nieograniczenie szerokiego(…),,odbiorcy” [por. J. Kolbuszewski, 1996, s]. 37-38

Odbiorca zastanawia się, po co? W jakim celu, po śmierci chwalić się zdobytym tytułem, majątkiem, dokonaniami. Rodziny nieboszczyków spoczywających pod ciężarem płyt nagrobnych, obsypanych słowami dotyczącymi osoby zmarłego to nadawcy informacji, że w czasach kiedy człowiek, człowiekowi zaczynał stawać się równy; ci wyjątkowi zmarli, pozostaną na wieczność w kręgu elit społecznych. Nic nie będzie w stanie odebrać im tytułów, zasług i dóbr. Nawet śmierć. Trzeba przyznać, że świetnie się to udało nadawcom, gdyż kamienie przetrwały po dziś dzień i przekazują te komunikaty kolejnym pokoleniom, o czym świadczą poniższe fragmenty inskrypcji i epitafiów.